(Ovim sažetim prikazom mitološke faze u Schellingovom mišljenju Mr. Jugoslava Vuka Tepića Filozofija.net započinje publiciranje niza znanstveno-filozofskih radova mlađe generacije bosanskohercegovačkih filozofa kojima se ovaj portal ujedno i zahvaljuje na ustupljenim radovima. Ćiriličnu verziju ovog teksta naći ćete ovdje.)

Dimenzije Šelingove filozofije

Mogućnost razumijevanja odnosa mitologije i umjetnosti u Šelingovoj filozofiji, uslovljena je prethodnim prikazivanjem, ukratko, misaonih puteva koji su nakon nekoliko faza finiširani potrebom za stvaranjem posebnog sistema poimanja svijeta nazvanim mitologijom uma.

         Šelingova filozofija nazvana je filozofijom identiteta ili transcendentalni/objektivni idealizam, ukoliko želimo na taj način da je okarakterišemo. Njegova filozofija je i «filozofija apsolutnog stanovišta prema kojoj postoji samo jedna filozofija i jedna nauka filozofije» (Predgovor Filozofiji umjetnosti, S. Petrović). Ishodište čitave svoje filozofije pronalazi u Kantovoj (Kant) trećoj kritici, Kritici moći suđenja (unutrašnji, intelektualni razlozi su opredijelili kako Šelinga za ovu, tako Fihtea i Hegela za ostale dvije kritike). Bilo je potrebno izvesti konkluzije na osnovu premisa Kantove kritičke zaostavštine.

Filozofija ima zadatak i potrebu da na takav način tretira svijet, tako da «ništa ne ostane skriveno, da sve postane očigledno, ....... kako bi svaki neprijatelj bio nadvladan i tek tako stavljen savršeni, smireni bitak» (VII predavanje, Filozofija mitologije). Rečeno, Šeling naziva najvišim i iznad svega lebdećim zakonom svijeta.

Osnovna razlika u odnosu na prethodnika i učitelja Fihtea, koga je naslijedio na katedri u Jeni, jeste u pristupu prirodi i svijesti. Naime, Fihteova teza o prirodi kao drugobitku, antitezi Ja,  bila je bezmalo suprotna Šelingovoj oduhovljenoj prirodi, punoj života, stvaralačkoj i svrhovitoj. Za Šelinga jednaku važnost imaju i subjekat i objekat; u pitanju je podjednako važan odnos, što će reći da su priroda i svijest određeni u vidu polova jedinstvene stvarnosti- Apsoluta ili Uma.

Opravdavajući postojanje izama prethodnih filozofija, materijalizma-davanje primata u tumačenju svijeta objektu, idealizma-prvenstvo svijesti, naglašava nedovoljnost ovakvih polazišta ukoliko se uzmu svako za sebe. Stoga, nužno je povezivanje na višem nivou.

Podsjetimo se da je pet perioda Šelingove filozofije: filozofija prirode, estetički idealizam, apsolutni idealizam , nauka o slobodi i filozofija mitologije i objave, dakle ono što nas u ovoj temi interesuje (Povijest filozofije, Vindelband).

Tako, prvi period (kao i svako bitno počinjanje-ono u sebi sačinjava buduće mišljenje Šelingove filozofije, koje se mijenjalo nadopunjavajući se i proširujući do konačne forme-«umne mitologije») govori o identitetu prirode i  postajućeg Ja. Radi se o tome da priroda ne treba da bude opisana, izmjerena i kauzalno objašnjena, nego treba da bude razumljen smisao i značenje koje pripada njenim pojedinim pojavama u svrhovitom sistemu cjeline. Centralni pojam je život, sveukupni odnosi posmatraju se sa stanovišta organizma, sistemom prirode vlada misao, polazna tačka je osjet. Dalje, sistem uma se završava u estetičkoj funkciji te umjesto etičkog dolazi estetički idealizam. Jedino umjetnik, genije, može biti istinski posrednik svjesnog i nesvjesnog sa apsolutom. Kasnije otupljuje romantičarsku oštricu dajući filozofiji ulogu dosezanja apsoluta.

Pomirenje u mitologiji uma

Kako bi pregledno i razumljivo mogli prikazati ovaj, može se reći osnovni odnos, neophodno je prethodno ukazati na diferencijaciju samih osnovnih pojmova te potom predstaviti svojevrsnu mogućnost nadgradnje hrišćanske mitologije u novoj mitologiji. Nadgradnja bi bila «monoteizam uma i srca, politeizam mašte i umjetnosti» (Predovor, S. Petrović), dakle pomirenje hrišćanske i antičke mitologije u mitologiji uma.

Misliti o odnosu mitologije i umjetnosti znači posmatrati odnos između bitnih stanica koje duh posjećuje u svom nastojanju da se sjedini sa apsolutom; može se reći da je čitav sistem prikazivanje jedinstva svijeta kao sistema uma (op. cit. Povijest filozofije).

Ovako slobodna ocjena proističe iz svojevrsne prepoznatljivosti koju je za mene nosila ukupna Šelingova filozofija, ne samo njen estetički dio (mada se može nazvati po svom suštinskom nahođenju umjetničkom jer «Umjetnost je filozofu ono najviše»), što će reći da idealizam koji ona u sebi nosi posmatran iz mog vremenskog okvira nije ništa drugo do hiper-idealizovanje stvarnosnog ili objektivnog, što dalje znači da svekolika destruktivnost moje današnjice i vrednosnog sistema civilizacije kojoj, eto pripadam, ni izbliza nije onoliko čvrsto postavljena na temelje koji mogu i žele da vide jedinstvo svjesnog i nesvjesnog duha.

Govoreći prethodno, naprosto želim da izbjegnem odgovornost za moguće pogrešno tumačenje mog tumačenja Šelingovog tumačenja odnosa mitološkog i umjetničkog. A nije li izbjegavanje odgovornosti vidljivija karakteristika subjekta današnjice. U tom slučaju tipično predstavljam ovovremenost.

Filozofija umjetnosti

U definisanju osnovnih pojmova koji drže na okupu najvažniji odnos Šelingove filozofije, prethodno je potrebno biti sjestan, bezmalo zakona, koji kaže: Bog je apsolutni identitet. Njega je moguće shvatiti zahvaljujući intelektualnoj intuiciji. Apsolut shvaćen u neposrednosti njegovog postojanja. On po sebi nije ni svjesno ni nesvjesno, ni sloboda ni nužnost.

Postavljanje božanskog u centar svemira ima za cilj rješavanje niza teškoća dotadašnje filozofije a u ovom slučaju omogućavanje zaokruženog i apsolutno idealnog sistema filozofskog mišljenja. Filozofsko mišljenje je takvo jer poseduje uvid u razliku suprotnosti u odnosu na svakodnevno. Polazi od toga da se u mnoštvu različitosti svijeta pronađe ono zajedničko, opšte koje je vezano preko ideja za božansko; dosezanje opšte i jedinstvene suštine u različitome.

Jedino u umu je moguće otkrovenje Boga u paslici, ovostranosti. Kao posljedicu imamo ideje. Šelingove ideje su prožete Plotinom, Spinozom. Samim tim što je beskonačna idealnost, Bog obuhvata i svu realnost. Dalje je «filozofija neposredan prikaz božanskog, kao što je umjetnost neposredno samo prikaz indiferencije kao takve» (Filozofija umetnosti, Šeling). Dakle, rečeno je najkraća definisanost umjetnosti. Time svakako nije i najjasnija.

 Osnovno pitanje Filozofije umjetnosti (Predgovor F.U., S. Petrović) jeste kako Apsolut kao jedinstvo i nedjeljivo Biće prelazi u djeljivost i kako od onoga što je opšte i apsolutno lijepo mogu proizići posebne i lijepe stvari? Zahvaljujući idejama.

«Da bi uopšte bila objektom filozofije, umjetnost bi morala da prikaže u sebi kao posebnom, ili da barem može da ga prikaže, ono beskonačno ili stvarno», Filozofija imetnosti.

Umjetnost dakle ima zadatak da prikazuje indiferenciju kao takvu. Svojom posredničkom ulogom treba da ostvari postojanje Asolutnog, Ljepote, u realnom svijetu. Ljepota ima svoju Ideju. Bogom izrečenu. Iz te ideje crpi se suština i snaga svakog umjetničkog uzleta. Ideja je ta koja vrši distribuciju božanskog.

Prethodno, neophodno je napomenuti da su pored ove ideje prisutne i ideja istine i dobra. Radi se o potencijama idealnog i realnog svijeta kojima odgovaraju ideje kao posrednici. Potencije su idealna određenja stvari, «jedinstva posebne afirmacije Boga, ukoliko se vraćaju u realnoj ili idealnoj vaseljeni» (Stav 11. Filozofije umjetnosti). One nimalo ne mijenjaju na suštini koja uvijek i nužno ostaje ista. Potencije daju odgovor na pitanje prelaska beskonačnog u konačno.

Ideje ili praslike, ne pripadaju ni jednom od svijetova. Božanske su prirode. Stoje na pola između Apsoluta i formi, potencija. Tri ideje povlače tri potencije, za oba svijeta: prvoj potenciji oba svijeta odgovara istina, drugoj dobrota, a trećoj ljepota-u organizmu i u umjetnosti (Stav 16. Filozofije umetnosti). Idealni svet sa svoje tri potencije: znanje (efleksija), djelanje i umjetnost. priroda ili realna vaseljena, takođe: materija, svjetlost i,  kao indiferencija, jedinstvo materije i svjetlosti, organizam.

Nova mitologija

Pojam mitologije je središnji pojam a i problem cjelokupne Šelingove filozofije. Ispostavilo se to kristalno jasno, u poznijem umovanju, kada je nakon napuštanja estetičkog idealizma snage usmjerio na stvaranje jedne posebne mitologije, koja bi omogućila jedinstvo, indiferenciju, stvaralačkog subjekta sa Apsolutom, a da to nije sintetičko-dijalektički spoj Hegelovog samosvjesnog duha, odstranjene volje i do kraja onaučenog i sterilnog, očišćenog od svih, životom protkanih, ljudskih obilježja. Radi se o stvaranju nove vjere.

U ranijim radovima nova mitologija je imala drugačiju ulogu od one dodijeljene joj u radovima nakon 1809. godine. Naime, kako je umjetnost trebala biti ta koja će realno prikazivati beskonačno, tako je mitologija bila samo građa umjetnosti; umjetnost je imala dvostruko bitnu ulogu: bila je i cilj i sredstvo razvoja; umjetnost je transcendentalna, vječna je i trajna ali je i istorijska, posreduje apsolutno znanje. 

Stavljanje prirode, u sistemu filozofije, za ravnopravnog člana apsolutnog umovanja, pretpostavlja uvažavanje čulnog elementa, ono iracionalno, tako da se neminovno postavilo pitanje srednjeg člana, onoga što povezuje apsolutno po sebi i univerzalno za nas; kojom moći se vrši uvid u božansko? Odgovor je modifikacija Kantove estetičke ideje. Zahvaljujući principu intelektualne intuicije prevaziđen je jaz dvaju svijetova, jaz između materije i duha.

Ono što je u početku bila umjetnost, za Šelinga, u ovom periodu postaje religija (preko nove mitologije)- organon filozofije (Istorija filozofije, Vindelband). Sve prije ovoga on naziva negativnom filozofijom. Stoga, pozitivna filozofija treba da shvati Boga i njegov samorazvitak u svijet. Nužno je napomenuti da pojam religije Šeling izvlači iz njenog etimološkog značenja vezivanja, što će reći da je pozitivnost buduće mitologije u tome da ona svojom umnošću treba da pruži mogućnost individualnog po-vezivanja sa Apsolutom. Svaka organizacija i teorija su tu suvišne. Slično, pojava ličnog Boga (Prilog dijalektici svetog..., S. Petrović), intimizacija sa božanskim kod Srba a vrlo vjerovatno prouzrokovana vjernošću pokrštenih Slovena svojoj paganskoj prošlosti (Slovenska mitologija, S. Vasiljev). Uklopljenost politeizma slovenske nam prošlosti u mono-princip hrišćanskog, najčistiji oblik zadobila je u srpskoj duhovnosti (primjer krsne slave), čime se  teozofičnost (Vindelband) Šelingove misli, možda, potvrđuje na živom modelu. To svakako treba da bude predmet budućih istraživanja.

Naime, Šeling je u svom filozofskom/skim sistemu/ima stvari postavio tako da putanja liči na svekoliki krug, gdje se u jednom momentu počinje sa mitologijom koja u samosvjesnom stepenu «rađa» umjetnost da bi se krug naposljetku završio jednom posebnom, bitno drugačijom, nadograđenom mitologijom koja pruža mogućnost za nesputanu komunikaciju sa Apsolutom. Ili, u početku bijaše poezija koja rodi sve nauke. Na kraju sve treba da se ulije u taj isti okean, okean umne mitologije.

Mr. Jugoslav Vuk Tepić, Banjaluka